यो लेख सेतोपाटी मा प्रकाशित छ: https://setopati.com/opinion/164961
गएको एक दशक भित्र यदि तपाईंले जुम्लाको स्याउ चाख्नु भएको छ भने तपाईले 'अर्गानिक स्याउ' खानु भएको रहेछ । किनकी २०६४ सालमा स्थानीय समूहहरुले स्वतस्फुर्त अर्गानिक जिल्ला घोषित गरेपछि २०६६ सालबाट सरकारी तबर मै अर्गानिक क्षेत्र बन्न पुग्यो । त्यस यताका सबै स्याउहरु अर्गानिक प्रमाणित हुन् । अहिलेसम्म चाख्नु भएको छैन भने यसपाला कोशिस गर्ने कि ? भदौ-असोज महिना स्याउको सिजन हो । यदि यो बेला जुम्ला-रारा यात्रा गर्ने हो भने आफैले स्याउको बगैचा डुल्दै रुखबाट टिप्दै खाने अनुभव पनि बटुल्न सकिन्छ । चैतको महिना पारेर घुम्न जानु भयो भने स्याउ फुलेका सुन्दर बगैचाहरु भेटिने छन् - 'चेरी ब्लोजम' जस्तो 'एप्पल ब्लोजम'! अर्थात कर्णालीमा 'एप्पल टुरिज्म' गर्न सकिने प्रचुर सम्भावना छ।
कर्णालीको पर्यटन प्रवर्धनको लागि 'एप्पल टुरिजम' फरक आयाम सहित यौटा नौलो र आकर्षक सम्भावनाको क्षेत्र हुनसक्छ । हाल यसको खासै चर्चा भै नसके पनि यसको भविष्य छ । उपयुक्त ब्रण्डिङ्ग जरुरी छ।
दशबर्ष अघि कर्णाली राजमार्ग खुलेपछि स्थानीयहरुमा स्याउ रोप्ने लहर सुरु भयो । सुरुवाती बर्षमा रोपिएका बुटाहरु अचेल प्रशस्त फाल्न थालिसके । एक घर एक बगैचाको अभियान चलेको छ। नयाँ रोप्ने र फल्ने क्रम बर्षेनी झन् बढ्दो छ । अहिलेसम्म जुम्लाका ९० प्रतिशत जति घरधुरीले स्याउ रोपेका छन् । सानाठूला गरि झन्डै १५ हजार बगैचामा करिब साढे ४४ लाख बोट रोपि सकिएको छ । गतबर्ष १० लाख ३५ हजार स्याउका बिरुवा रोपिएका छन् भन्ने सरकारी आँकडा थियो । त्यो साल ३ हजार १५० मेट्रिकटन स्याउ फलेको थियो भने यसपाला त्यो भन्दा दोब्बर जति अर्थात् ६ हजार मेट्रिकटन फाल्ने अनुमान छ । गतबर्ष उत्पादनको ६० प्रतिशतबढी जिल्ला बाहिर निर्यात भएको थियो । विभिन्न कारणले करिब एक चौथाई जति स्याउ खेर जाने गरेको छ। पोहोर जुम्लाको बगैचा मै स्याउको औसत मूल्य रु ५०-५५ प्रतिकेजी थियो । सिजन सकिँदै जाँदा १०० रुपैंयाँ प्रतिकेजीसम्म पुग्दछ।
जुम्लामा करिब एकदर्जन प्रजातिका स्याउ पाइन्छन् जसमध्ये करिब दुइतिहाई जति रेड र गोल्डेन डेलिसियस जातका हुन्छन् । अन्य प्रकारहरुमा जोनाथन, चकलेट, तोरिकुलु, म्यकिन्तोष आदि पाइन्छन् । दुईबर्ष अघिबाट इटालियन फिजी जातका स्याउ पनि रोप्न थलिएको छ।
स्याउका बुटा उमार्ने नर्सरी उद्योग पनि निकै खुलेका छन्। बुटाको माग र उत्पादन बढेको छ । स्थानीय माग पुरा गर्दै हरेक साल हजारौं थान बुटाहरु जिल्ला बाहिर वितरण हुन्छन्। पोहोर कालिकोट, बझाङ्ग, डोटी, डोल्पा, रुकुम, रोल्पा लगायतका जिल्लाहरुमा निर्यात भएको थियो।
स्थानीयहरुले जुन उत्साहको साथ लगानी गरेका छन् त्यो गतिशिलता अनुरुप सरकारको रुपान्तरणकारी प्रयास भएको पाइंदैन। अझैं वैज्ञानिक ढंगको संरचना, भण्डारण, बजारीकरण र सूचनाको व्यवस्था छैन । तरकारी बजारचक्र जस्तो स्याउको बजार पनि दलालको 'ब्यूह'मा फसेको छ जहाँ किसानले आफ्नो उत्पादन निकै सस्तोमा बिचौलियाहरुलाई बेच्नु परिरहेको छ। हरेकबर्ष सिजनको सुरुवातसंगै बर्खाले भत्काउने राजमार्गको चिन्ता बोकेर स्याउको 'नाजुक' व्यापार सुरु हुन्छ। किसान र साना व्यापारीले बेहोर्ने जोखिमहरुलाई सम्बोधन गर्ने कुनै प्रभावकारी र दिगो संयन्त्र छैन।
कर्णालीको एकमात्र प्रमुख निर्यातमुखी उत्पादन स्याउ हो । स्याउलाई खाद्य पदार्थ, औषधीजन्य उपयोग र सौन्दर्य प्रसाधन सामाग्रीको रुपमा समेत प्रयोग गर्न मिल्ने सम्भावना भएता पनि हाल पुजाआजा, बिरामीभेट, पाहुनाभेट जस्ताकुरामा बढी खपत हुने गर्दछ। त्यसैले जुम्लाका स्याउ व्यापारीहरुले तिजको बेला त्यो 'एक मौका' छोप्न दौडधुप गर्नुपर्छ। थोरै केही उद्योगहरु स्याउजन्य पेयपदार्थ र अन्य परिकार उत्पादन गर्न खुलेका छन्।
कर्णालीको समृद्धि सपनामा स्याउको अर्थगणितीय योगदान जीडीपीमा सम्भवत अन्य सबैखाले उत्पादनका क्षेत्रकोभन्दा उच्च हुनसक्छ। प्रदेशको बिशिष्ट पहिचान दिनसक्ने यो फलबाट प्रतिफल लिन सकिने अनन्त सम्भावनाहरु छन् तर व्यवसायिक उत्पादन र बजारको निम्ति आवश्यक पूर्वाधार र सुविधाको खाँचो टड्कारो छ। बाह्य लगानी आउन सक्ने भरपर्दो क्षेत्र यहि हो। सरकार भूमिका बढाउ, स्याउमा लगानी गर !!
स्याउको इतिहास र केहि रोचक प्रसङ्गहरु
पर्यटकलाई स्याउ बगैंचा घुमेसंगै त्यससँग जोडिएका इतिहास र अन्य रोचक तथ्यले पनि आकर्षित गर्दछ । "स्याउ ताईंछुन्, नास्पाति ताईंछुन्, बागबानी फाराम। निको छ क्याS आलोपालो, गाथ छ क्याS आराम ।" भनी देउडा खेल सुरुगर्दा प्रायः गाइने यो टुक्का सँग कर्णालीमा स्याउको आधुनिक इतिहास जोडिएको छ। करिब आधा शताब्दी अघि विसं २०२२ सालमा भारत सरकारको सहयोगमा देशमा 'बागबानी फार्म'हरु खुल्न थालेपछि जुम्ला र हुम्लामा पनि एक एकवटा फ़ार्म खुले । त्यहाँ बाहिरबाट ल्याएका फलफुल रोपिए।केहीबर्ष भित्र स्थानीयहरुले पहिलो चोटी स्याउ, नासपाती लगायतका नयाँ फलफूल देखे। अनि देउडा गीतमा पनि यी बिम्ब शुरु भए । २०२६ सालबाट प्रकाशित कर्णालीको 'बेन्नु' पत्रिकाको पहिलो टुसोमा पहिलोचोटी यो गीत उल्लिखित छ ।
कर्णाली लगायत हिमाली भेकका जङ्गलहरुमा परापुर्वकालदेखि पाइने इडिमेल र सुर्खिलोलाई स्याउको रैथाने प्रजाति मानिन्छ तर उन्नत प्रजातिको स्याउ भने वि.सं. २०१८ मा भारतको हिमाञ्चल प्रदेशबाट नेपालमा भित्रिएको हो । त्यसो त चन्द्रशम्शेरको पालामा बि.स. १९९४ मै काठमान्डौको गोदावरी र छाउनीको नर्सरीमा जापान र इटालीबाट ल्याएका स्याउ लागाईएको थियो तर सप्रेनन्। भारतमा चाहिं वि.सं. १९२७ मा कुष्ठरोग नियन्त्रण कार्यक्रममा काम गर्ने अमेरिकी सामुअल इभान स्टोक्सले आफ्नो देशबाट रेड र गोल्डन डेलिसियस जातका बोट ल्याएर सिमलामा रोपेका थिए ।
पश्चिमा मिथक अनुसार स्याउ मानव जीवन उत्पति सँग जोडिएको छ। सुन्दर 'एडेन गार्डेन'मा विचरण गर्ने आदिमानव आदम र इभलाई ईश्वरले 'नटिप्नु है!' भनि बर्जित गरेको 'ज्ञानवृक्षको फल' स्याउ नै थियो।उनीहरुले त्यो स्याउ नचाखेको भए सायद अहिलेको मानव जाति अस्तित्व मै आउने थिएन कि?
आधुनिक भौतिक विज्ञानको उदय पनि स्याउसँग जोडिएको छ। रुखबाट झरेको स्याउले ३३१ बर्षअघि न्युटनलाई गुरुत्वाकर्षणको सिद्धान्त सुझायो । यसै आइडियाबाट प्रभावित भएर ४१ बर्षअघि स्टिभ जबले एप्पल कम्पनी नाउँ र 'एकगाँस टोकिएको स्याउ' लाई आफ्नो कम्पनीको लोगो छाने । गतहप्ता मात्रै एप्पल एक ट्रिलियन डलर सम्पति हुने विश्वकै पहिलो कम्पनी बनेको छ ।
अचेलका स्याउ बर्णशंकर गरिएका उन्नत प्रजातीका हुन्छन् तर यिनका पुर्खा खोज्दै जाने हो भने स्याउको उत्पति हालको कजाखिस्तान र चीनका ठण्डा पहाडतिर भएको पाईन्छ। कजाखिस्तानमा स्याउलाई अल्मा भनिन्छ । हालको राजधानीको पुरानो नाउँ 'अल्मा आटा' को अर्थ नै 'स्याउको पिता' हो । यसै ठाउँसँग जोडिएको अर्को रोचक प्रसङ्ग के पनि छ भने आजभन्दा ठीक ४० बर्षअघि यहाँ जनस्वास्थ्य क्षेत्रकै अत्यन्त महत्वपूर्ण विश्व स्वास्थ्य सम्मेलन भएको थियो । पछिल्ला केहि दशकमा स्वास्थ्य क्षेत्रले हासिल गरेका उपलब्धिहरुको आधार 'प्राथमिक स्वास्थ्य सेवा'को जग यहि ठाउँमा घोषणा गरिएको थियो ।
करिब सयवटा देशमा स्याउ फल्छ तर विश्वव्यापी उत्पादनको झन्डै आधा हिस्सा (४९.३ प्रतिशत) चाहिं छिमेकी राष्ट्र चीनमा फल्छ । पाँच बर्ष अघिको आँकडा अनुसार भारत छैटौं ठुलो उत्पादक हो जसले २.४ प्रतिशत फलाउँछ भने हाम्रो देशले ०.०५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेर सन्ताउन्नौं स्थानमा छ।
हाल नेपालका ४५ जिल्लामा स्याउ फल्छ तर मुख्यगरी कर्णालीका जिल्लाहरु र मनाङ्ग मुस्ताङ्गले नै दुईतिहाइ जति उत्पादनको हिस्सा ओगट्छ । नेपालमा स्याउको व्यवस्थित बजारिकरणको अभावमा पर्याप्त वितरण हुन सकेको छैन । स्याउको ठुलो हिस्सा खपत हुने काठमान्डौमा ७८ प्रतिशत स्याउ चीनबाट आउंछ, २१ प्रतिशत भारत बाट निर्यात हुन्छ। नेपालको आफ्नै स्रोतबाट भने १ प्रतिशत भन्दा कम आपूर्ति हुन्छ। हाम्रो देशको नयाँ संबिधान आएको बर्ष अर्थात २०७२ मा २ अर्ब रुपियाँ बढीको स्याउ आयात गरिएको थियो।
स्याउको बियाँ सँग पनि कति रोचक तथ्य र प्रसङ्गहरु जोडिएका छन् । यसको बियाँ खान हुन्न भन्ने कुरा कतिपयलाई थाहा नहुन पनि सक्छ। स्याउको बियाँ चपाउँदा त्यसमा भएको 'एमिग्डालिन' पाचनरस (ईञ्जाईम)संग मिसिंदा हाइड्रोजन साइनाइड बन्छ । यो एकप्रकारको बिषालु पदार्थ हो । एक किलो बियाँमा ७०० मिलिग्राम बराबर साइनाइड हुन्छ जसले ७० केजी तौल भएका ७ जना मानिस मर्न सक्छन् रे ।
गतबर्ष रिलिज भएको अभिनेत्री श्रीदेवीको अन्तिम फिल्म 'मम' मा न्याय नमिल्दा आफ्नी छोरीका बलात्कारीहरुलाई बदला लिन यौटी बायोलोजी शिक्षिका आमाले स्याउका बियाँको ट्रिक प्रयोग गर्छिन् । दोस्रो विश्वयुद्धको बेला हिटलरको नाजी पर्टिले विरोधीहरु मार्न बनाएको ग्यास च्याम्वरमा राख्ने 'जिक्लोन बी' नामको विषालु पदार्थमा हाइड्रोजन साइनाइड नै मिसाइएको हुन्थ्यो । सन् १९२० ताका यो ग्यास आविस्कार गर्ने जर्मनीका एक यहुदी फित्ज हबेर थिए तर सन् १९४२ तिर यसै ग्यासको प्रयोग गरी लाखौँ यहुदीहरुलाई मारिएको थियो ।
तर नडराउनुहोस् ! एउटा स्याउको दानामा ४-५ वटाजति बियाँ हुन्छन् । झुक्किएर केही चपाउँदा पनि केही फरक पर्दैन। तर बियाँसहित लगातार २५-३० दाना स्याउ खाईहाल्नु भयो भने त केहि भन्न सकिन्न है !
स्याउको शारीरिक, मानसिक र वातावरणीय फाइदा
स्याउका बहुआयामिक गुणहरुले गर्दा 'एन एप्पल अ डे कीप्स डाक्टर अवे' भन्ने भनाई निकै प्रख्यात छ। स्याउमा 'बी’ कम्प्लेक्स भिटामिनहरु, भिटामिन सि, फाइबर, पोटासियम लगायतका तत्वहरु पाइन्छ। स्याउको बोक्रामा एन्टी-अक्सिडेण्ट यौगिग पाइन्छ । पन्ध्रबर्ष माथिका ९ हजार २०८ महिला र पुरुषहरुलाई सन् १९६७ देखि १९९४ सम्म (२८बर्ष) फलोअप गरिएको यौटा अध्ययनको निष्कर्षले निरन्तर स्याउ खानेहरुमा स्याउमा पाइने क्वेर्सेटिन नामक एन्टीअक्सिडेण्टको कारण हृदयाघात (स्ट्रोक) कम हुने देखाएको थियो। यसमा पाईने पोलिफेनोल र फ्लाभोनाइड जस्ता एन्टिअक्सिडेण्ट गुण भएका यौगिकहरुको कारण नियमित सेवनले मानिसमा क्यान्सर रोग हुने जोखिम कम गराउँछ ।
स्याउले रोग प्रतिरक्षा प्रणाली सुधार गर्छ। हरिया बोक्रा हुने स्याउले हाड र दाँत र आखाको लागि उपयोगी हुन्छ भने रातो बोक्रा हुने स्याउ सेवनले मुटु, स्मरण शक्ति र मृगौलालाई फाइदा पुर्याउछ । त्यस्तै पहेंलो बोक्रा हुने स्याउ मुटु र आखाँको लागि लाभदायक हुन्छ। यसले कोलेस्ट्रोल, डायबिटिज, कब्जियत, पेटरोगीलाई प्रत्यक्ष फाइदा दिन्छ। स्याउबाट बन्ने साइडर सेवनले मृगौला र पित्तथैलीको पथ्थरी हुनबाट बचाउने कुरा पनि प्रमाणित भैसकेको छ ।
त्यस्तै स्याउको बगैंचाको बिस्तारले जमिनलाई पनि पुनर्रोपयोग बनाउँछ । कर्णाली तिर अचेल कतिपय खाली नाङ्गा डाँडापाखामा स्याउका बगैंचाहरु देखिन थालेका छन्।
पश्चिमा देशतिर स्याउलाई 'इश्वरको फल' उपनामले पनि चिनिन्छ। भारतवर्षका महाकाव्य लेखिने युगमा यदि यो क्षेत्रमा स्याउ फैलिसकेको हुन्थ्यो भने सायद सावरीले श्रीरामलाई सभक्ति बयरसँगै स्याउ भेट दिने थिइन्।
